Floor van Dijck

Ethische banken, duurzame beleggingsfondsen, groene hypotheken. Veel bezorgde of teleurgestelde Nederlanders overwegen de overstap naar een ‘ethische’ bank. Maar wat is ethisch bankieren eigenlijk? Waar zijn onze spaargelden met goede bedoelingen het beste gewaarborgd? En kunnen wij deugdzame Davids invloed uitoefenen op de financiële Goliath?

Het vertrouwen in de financiële wereld is lager dan ooit. De crisis, buitenproportionele bonussen en woekerpolissen hebben de banken het imago van gewetenloze graaimachines meegegeven. Onderzoeken betichten de grote banken er bovendien van hun geld in kolencentrales te steken, in kinderarbeid en clusterbommen. Niet een plek waar we met een gerust hart ons geld veilig laten bewaren. Sterker nog, veel mensen voelen de behoefte met hun geld juist iets goeds te doen. Bijdragen aan een betere wereld. Maar het liefst nog met een beetje rente. Kortom, de roep om ethisch(er) bankieren groeit. Maar hoe doe je dat?

Reflectie

Allereerst moeten we stilstaan bij het begrip ethisch bankieren. Prof. Dr. Harry Hummels is (onder meer) Professor of Ethics, Organisations and Society bij de Maastricht University en van huis uit filosoof en ethicus. ‘De kern van ethiek ligt in het feit dat er reflectie plaatsvindt, dat we nadenken over de normen en waarden die we maatgevend vinden voor ons eigen gedrag en dat van anderen. Het gaat dan om onder meer ethische normen en waarden als eerlijkheid, rechtvaardigheid, solidariteit en integriteit; waarden die iets zeggen over onze samenleving. Ethisch bankieren is vanuit dat oogpunt niets meer of minder dan het verstrekken of verlenen van financiële diensten overeenkomstig met normen en waarden die we delen en het nadenken daarover.’

Ook Boudewijn de Bruin houdt zich in zijn beroepspraktijk bezig met de financiële wereld en duurzaamheid. Hij is hoogleraar financiële ethiek aan de Rijksuniversiteit Groningen : ‘Ethiek is mijns inziens een set van regels en karaktereigenschappen die iedereen zou moeten hebben. Ik geloof in een universele vorm van ethiek. Ik vind het een belangrijk beginpunt dat je altijd ethisch zou moeten willen bankieren. Het is niet optioneel. Maar dan: wat is een bank? Een bank is een plek waar mensen hun geld achter kunnen laten. Gelukkig, want anders moesten we allen ons geld thuis bewaren en zouden we veel meer inbraken hebben. Met het geld investeert een bank. Zonder banken zou er geen bedrijvigheid zijn. Zonder bank geen bakker, geen supermarkt, geen transportbedrijf. Dus een bank heeft een sociale functie. Tegelijk bevinden bankiers zich in een moeilijke positie. Want het geld dat ze uitlenen moeten ze wel terug zien te krijgen om zo de spaarder rente te kunnen betalen en uit te betalen als die zijn of haar geld weer terugvraagt. Je wilt als spaarder dat je geld naar ethische én winstgevende bedrijven gaat. Voor de bank een lastige spagaat.’

Eerlijke bankwijzer

Om de ethische normen en duurzaamheid van banken te inventariseren begonnen Oxfam Novib, Amnesty International, Milieudefensie, FNV Mondiaal en de Dierenbescherming in 2009 De Eerlijke Bankwijzer. Deze website bevat een inventarisatie van de prestaties van financiële dienstverleners en is gebaseerd op het onafhankelijke onderzoek van onderzoeksbureau Profundo. Profundo bekeek de beleggingen van eigen middelen en het kredietbeleid van de twaalf belangrijkste aanbieders van particuliere betaal- en spaarrekeningen op de Nederlandse markt en vergelijkt ze op hun beleid voor belangrijke maatschappelijke onderwerpen als klimaat, natuur, mensenrechten, wapens, corruptie en op hun bonusbeleid. Twee banken die steeds glansrijk bovenaan scoren op deze Eerlijke Bankwijzer zijn de Triodosbank en de ASNbank.

Triodos is een antroposofische bank en hanteert die leefwijze als leidraad voor haar financieel handelen. Ze noemen zichzelf trots ‘een van de duurzaamste banken ter wereld’ en hebben als missie het geld van hun klanten ‘te laten werken aan positieve maatschappelijke, ecologische en culturele veranderingen.’ Ook ASNbank profileert zich als duurzame bank. Huub Stevens, woordvoerder: ‘De ASN Bank werkt door het verleggen van investeringen in de richting van een duurzame samenleving aan het realiseren van die duurzame samenleving. Daarin komen bepaalde sectoren dus niet voor, zoals kernenergie en de olie- en gassector terwijl in ander sectoren juist extra wordt geïnvesteerd; duurzame energie, hergebruik, bedrijven die mensenrechten respecteren. ASN Bank werkt met een lijst van goedgekeurde investeringen/bedrijven. Voor al deze keuzes hebben we criteria opgesteld, onder meer op het gebied van duurzaamheid, mensenrechten en milieu. Als een bedrijf wordt goedgekeurd, proberen we vervolgens via dialoog en stemrecht verder onze invloed uit te oefenen.’

Grote woorden. Maar hoe controleert de klant of deze normen ook daadwerkelijk nageleefd worden? De ASNbank meldt dat in hun jaarverslagen, die op hun website openbaar worden gemaakt. Alle investeringen en de omvang daarvan zijn daar na te lezen. Ook Triodos heeft een website waar concrete informatie te vinden is over de investeringen. De controle op de handelswijze van de Triodosbank en de ASNbank ligt bij de eerlijke bankenmonitor en bij de klant zelf. Maar, meent professor De Bruin van de Rijksuniversiteit Groningen: een kleine bank heeft makkelijk praten. ‘Triodos kan specifiek aangeven waarin ze investeren. Mooi op een kaart, met puntjes. Voor een bank als Rabobank is dat niet haalbaar, als die al hun projecten zouden moeten weergeven zou heel Nederland roodgekleurd zijn. Vaak kennen de CEO’s van de grote partijen ook niet alle investeringen van hun bank. Bij een grote bank is het voor consumenten daardoor veel onduidelijker wat er met hun geld gebeurt. Diegenen die daar heel principieel in zijn, kunnen het beste het zekere voor het onzekere nemen en naar een bank als Triodos stappen.’

Schone handen
Kortom, als de Triodosbank en de ASNbank doen wat ze beweren, en dat enigszins controleerbaar is, dan lijkt het probleem van ethisch bankieren opgelost; al het spaargeld naar een van deze twee en uw geld zit goed. Maar dat is te kort door de bocht, vinden en Hummels en De Bruin. De laatste is allergisch voor het soms wat hautaine gevoel dat klanten bij deze banken kunnen hebben: ‘Banken als Triodos en ASN investeren alleen in projecten die honderd procent door de beugel kunnen. Dat snap ik heel goed, maar ik heb geen sympathie dat er wordt neergekeken op banken die wel in lastige projecten investeren. Je kunt natuurlijk besluiten niet in landen te investeren waar corruptie schering en inslag is. Maar daarmee tref je ook de locale bevolking, die niet van de werkgelegenheid en de economische groei kan profiteren die jouw investeringen mogelijkerwijs tot gevolg hebben. Grote investeerders hebben binnen bedrijven macht om te zeggen; we willen investeren in dit, maar dan moet u stoppen met het ontwikkelen van dat. Begrijp me niet verkeerd, mijn inziens moet ethiek altijd voorrang krijgen boven het financieel argument, maar middels deze voorbeelden hoop ik begrip te creëren voor de belangrijke sociale rol die bankiers hebben. Er zijn banken die in Brazilië zitten, die wel investeren in regenwoudkap, maar alleen als daar duurzaam voor wordt teruggeplant. Ethisch bankieren ten top.’

Professor Hummels onderstreept het punt van zijn Groningse collega: ‘De eerlijke bankwijzer geeft banken de grootste eer wanneer ze ondernemingen uitsluiten die zich bezighouden met mensenrechtenschendingen. Maar waar gaat ethisch bankieren om? Dat spaarders of beleggers niet indirect ‘vieze handen’ hebben, of gaat het erom iets te doen aan de problematiek van bijvoorbeeld mensenrechtenschendingen?’ Deze manier van handelen - als investeerder actief in gesprek gaan - wordt ook wel engagement genoemd. Hummels gaat nog een stap verder. Hij stelt dat de grote banken een actieve rol zouden moeten voeren om de wereld te verbeteren. ‘De banken zouden een blok moeten vormen en samen ondernemingen aan moeten spreken op ontoelaatbaar gedrag.’

Openheid

Maar hoe weet een particulier of zijn of haar bank bij investeringen in onethische bedrijven daarin een ethische afweging maakt? Dat zijn of haar bank gebruik maakt van engagement en niet toch voor enkel de hoogste winst gaat? Volgens Hummels ligt een grote rol bij de (onderzoeks)journalistiek en consumentenorganisaties. ‘Programma’s als Kassa en Zembla moeten blijven onderzoeken waar banken hun geld in investeren. Geen enkele bank of verzekeraar zit te wachten op slechte publiciteit.’ Maar ook als klant heb je een verantwoordelijkheid, vindt Hummels: ‘Je moet zelf ook actie ondernemen, niet lijdzaam afwachten tot de wereld eens beter wordt. Vergeet niet: Ethisch bankieren is voor reguliere banken iets vrij nieuws. Het kan geen kwaad dat je als gewaardeerde spaarklant je bank wijst op zijn verantwoordelijkheid. Stel kritische vragen.’

Een belangrijk punt waar de banken tekort schieten is juist die openheid. De consumentenbond presenteerde recent een onderzoek waarin ze mystery-bellers contact hadden laten opnemen met banken met vragen over ethiek. De conclusie was dat de bellers inconsistente antwoorden kregen, geen bewijsinformatie ontvingen en naar websites werden verwezen waar nauwelijks informatie op stond. Bruin: ‘Dat is een probleem. Banken krijgen niet dagelijks met deze vragen te maken, dus het dienstverlenend personeel kan meestal die informatie niet verschaffen. Meer openheid zou de banken goed doen. De mogelijkheden om banken meer openheid te laten verschaffen over investeringen, liggen bij consumentenorganisaties en de klant zelf. Je kunt een jaarverslag opvragen, maar bij grote banken staan die ook vol grote lijnen. Dan moet je als klant maar vertrouwen dat de controlerende partijen zoals de accountants hun werk goed doen.’

Joris Laseur is onderzoeker bij Sustainalytics, een bedrijf dat de
2500 grootste beursgenoteerde bedrijven ter wereld onderzoekt in opdracht van financiële instellingen. Laseur ziet wel bij zijn klanten -de banken- ook een grotere behoefte aan openheid over de bedrijven waarin ze investeren: ‘We merken wel dat de grote beleggers en fondsbeheerders steeds beter geïnformeerd zijn over de bedrijven waarin ze investeren en zo bewuster keuzes maken en er zo minder geldstromen richting risicovolle bedrijven gaan, of bedrijven die kwalijke activiteiten ontplooien. Het is een lange weg, maar hij is ingezet en hopelijk worden in het verleden gemaakte fouten niet meer gemaakt.’

Crisis

En dan is er nog de diepe economische crisis waarin de VS en Europa zijn beland. Ligt de oorzaak van de crisis in de graaicultuur en kan gaat ethisch(er) bankieren ons uit die crisis helpen? Hoogleraar De Bruin denkt van niet: ‘Natuurlijk, tijdens de crisis zijn er dingen grondig misgegaan; excessief gedrag, onrealistische voorspellingen. Maar crises zijn onderdeel van de economie, die heb je altijd. Waar we wel wat aan kunnen doen zijn de excessen.’

Hummels vult aan: ‘Inderdaad is het feit dat bankiers en investment managers - en dan met name in de VS en het VK - enorme bonussen konden verdienen een van de redenen geweest dat zij hun fiduciair belang uit het oog verloren. Zij handelden niet meer uitsluitend in het belang van hun klanten. Sterker nog, er zijn voorbeelden van producten die op de markt werden gebracht - o.a. door Goldman Sachs - die willens en wetens schade toebrachten aan de klanten. Maar de crisis kon pas een crisis worden - en niet louter een verstoring van de Amerikaanse huizenmarkt - doordat financiële markten sterk gekoppeld zijn en de beleggers in Nederland - en ook verantwoorde en ethische beleggers - een hoog rendement wensten te behalen op hun belegd vermogen. De eerlijkheid gebiedt wel te zeggen dat veel beleggers in Nederland - waaronder natuurlijk de ethische banken - niet investeerden in producten die zij niet begrepen. Maar desondanks worden zij geraakt door de neergaande spiraal die door inhalige banken en bankiers in gang is gezet.’

Overstap
Maar nu, wat te doen? Als u zeker wilt weten dat uw bank uw geld niet in bedrijven investeert die zich bezighouden met zaken waaraan u uw geld liever niet beschikbaar stelt, dan is een overstap naar de banken die goed uit de Eerlijke Bankenmonitor komen de beste en gemakkelijkste optie. De Bruin: Ik heb – ondanks mijn pleidooi om de hele bankenwereld niet vanuit een zwart-witperspectief te bekijken - veel sympathie voor overstappers. Het is een beweging in de maatschappij die heel leerzaam is voor de grote banken.’

Hummels: ‘Een bank is net als een voetbalclub, je moet je er thuis voelen. Ik heb zelf mijn spaargeld bij Triodos en ASN, toch vanwege de reputatie van beide banken. Ze stralen zekerheid uit, ik verwacht bij hen geen bijzonderheden of onoverzichtelijke risico’s. Het feit dat het banken zijn met ethische overwegingen spreekt me ook aan, ze denken er tenminste over na. Ik heb liever gemoedsrust dan een hoge rente, dat is een keuze. Die keuze blijft uiteindelijk een persoonlijke.’

Wie liever het systeem vanuit de kern probeert te veranderen en zijn of haar (spaar)geld bij een bank heeft staan die slecht uit de duurzame bankenmonitor komt, kan er proberen achter te komen waar dat aan ligt. Vraag de bank meer openheid te geven over waar ze in investeren, hoe dat gebeurt en onder welke voorwaarden. Wellicht dat zo de noodzaak tot ethisch besef, engagement en van openheid daarover bij de bank hoger op de agenda komt te staan. De Bruin: ‘De maatschappij vraagt om meer openheid. Klanten willen meer en meer zekerheid over de bestemming van hun geld.’ Hummels: ‘Het is al goed dat er mensen zijn die er bewust over nadenken wat er met hun spaargeld gebeurt en vanuit dat nadenken bepaalt iedereen zijn of haar eigen positie. De macht ligt bij de consument, en bij de media. En natuurlijk kunt u zich er gemakkelijk vanaf maken, maar dan moet u ook de gevolgen accepteren van uw eigen desinteresse.’

Kader: Hoe ethisch is uw pensioen of verzekering?
Elke maand sparen miljoenen Nederlanders per persoon honderden euro’s voor hun pensioen; geld dat beheerd wordt door pensioenfondsen. Een systeem waar bijna niemand echt bewust over nadacht. Groot was dan ook de schok toen Zembla in 2007 onthulde dat een aantal grote Nederlandse pensioenfondsen beleggen in bedrijven die clusterbommen maken. De Vereniging Beleggers voor Duurzame ontwikkeling (VBDO) houdt zich al meer dan zeventien jaar bezig met ‘constructief-kritisch’ beleggen. Sigi Simons, PR Medewerker van VBDO: ‘De Zembla-uitzending was een belangrijk keerpunt. De maatschappelijke bewustwording van dit soort praktijken en de vraag om transparantie groeiden enorm. Wij doen actief onderzoek naar het duurzaam beleggingsbeleid van pensioenfondsen, en de afgelopen jaren zien we vooral bij de grote fondsen al enorme verbeteringen. Inmiddels maken de grote pensioenfondsen al meer gebruik van engagement. Verder zijn er nog meer goede ontwikkelingen te melden: het Verbond van Verzekeraars heeft per 1 januari een nieuwe code die hun leden, bijna alle Nederlandse verzekeraars, aan onder meer de tien VN-principes op het gebied van mensenrechten, milieu en duurzaamheid moet houden. Hier zijn we erg blij mee natuurlijk.’

Maar hoe krijgen we inzicht in en eventueel ook invloed op de zaken waarin onze pensioenfondsen investeren? Ook hier ligt eigen verantwoordelijkheid. ‘Vraag uw pensioenfonds om meer transparantie over hun investeringen. Als de achterban van premiebetalers actief vraagt waar hun geld in belegd wordt en of dat verantwoord gebeurd dan zijn pensioenfondsen daar gevoelig voor.’

Kader: Halal bankieren
In het Islamitische geloof gelden andere wetten ten aanzien van bankieren. Islamitische banken houden zich, net als bijvoorbeeld antroposofische banken, in essentie bezig met ethisch bankieren. Mohamed Bouker, directeur business development van Banque Chaabi du Maroc, legde aan de Amsterdamse krant NAP uit: ‘Het principe achter islamic finance, is dat iedereen er op vooruit moet gaan en dat het risico verdeeld wordt.’ Moslimbanken mogen geen rente betalen of ontvangen omdat dat volgens de islam een onaanvaardbare vorm van vermogensvermeerdering is en dus haram, onrein. Zo is het ook verboden om te gokken. Dat verbod behelst ook de derivatenhandel, wat als gokken wordt gezien. Het derde verbod is het verbod op speculeren en de optiehandel wordt gezien als speculatie. Ook mogen bankiers niet beleggen in verslavende producten als alcohol en tabak. Ten slotte moet een schuld altijd gebaseerd zijn op een tastbaar onderpand.

Het is een feit dat de banken die handelen overeenkomstig de Sharia minder last hebben gehad van de crisis, omdat ze niet in risicovolle beleggingen investeren. Toch is het moeilijk te zeggen of de crisis er niet was geweest als iedereen halal had gebankierd, simpelweg omdat het percentage banken in de wereld dat strikt volgens de sharia opereert buitengewoon klein is. In Nederland zijn bijvoorbeeld nog geen banken actief die halal bankieren. Dit met name vanwege de Nederlandse regels omtrent hypotheken: bij een halal-hypotheek wordt een huis eerst door de bank gekocht en dan voor een hogere prijs aan de klant doorverkocht die vervolgens maandelijks afbetaalt. In het Nederlandse systeem is dat dubbel ongunstig. Ten eerste betaalt de koper dubbele notariskosten en overdrachtsbelasting. Bovendien wordt er geen hypotheekrente betaald en is deze dus ook niet belastingaftrekbaar. Dat maakt de halal-hypotheek zo duur, dat deze niet aantrekkelijk is voor de Nederlandse markt. En zonder hypotheken, ook geen spaarbank, moet de enige initiatiefnemer op de Nederlandse markt Balaa-Riba gedacht hebben, want zij gooiden het bijltje er in 2008 bij neer.